هنجارگریزی در مثنوی های سنایی

بررسی متون ادبی بر پایه نظریّات ساختارگرایان، از موضوعاتی است که در ادبیّات ایران پیشینه چندانی ندارد. یکی از این نظریّه¬ها، بحث برجسته¬سازی در شعر است که به دو صورت نمود پیدا می¬کند: یکی هنجارگریزی (قاعده¬کاهی) و دیگری قاعده¬¬افزایی؛ در واقع شاعر، با گریز از قواعد زبان معیار دست به هنجارگریزی می¬زند. بررسی متون ادبی بر پایه این نظریّه، سبب می¬شود که زیبایی¬های زبانی و ادبی آثار ادبی، بیش از پیش نمایان شود. هدف از این پژوهش تحلیل بخشی از متون سنّتی ادب فارسی، یعنی مثنوی¬های سنایی برپایه انواع هنجارگریزی، تعیین بسامد هریک و یافتن نوآوری¬های سنایی در کاربرد این هنجارگریزی¬هاست. نتایج به¬دست آمده از این پژوهش نشان داد که در کلِّ این مثنوی¬ها، 10065 مورد هنجارگریزی به¬کار رفته¬است. پربسامدترین نوع هنجارگریزی، هنجارگریزی آوایی و کم¬بسامدترین نوع، هنجارگریزی واژگانی است. بسامد بالای هنجارگریزی آوایی نشان می دهد، سنایی شاعری است که برای واژه اهمّیّت بسیاری قائل است. با بررسی اشعار وی، مشخّص شد که او نیز مانند شاعران دیگر، در بیشتر موارد بنابر ضرورت وزنی از هنجارگریزی آوایی استفاده کرده¬است. در برخی موارد این هنجارگریزی در واژه¬ها، منجر به ایجاد آرایه های بدیعی شده که در افزایش موسیقی شعر موثّر بوده¬است. سنایی شاعری است که سبک شعری وی در چارچوب اصول سبک خراسانی است؛ یعنی بیشتر از تشبیه برای توصیف استفاده کرده است؛ به¬خصوص تشبیه محسوس به محسوس در شعر وی کاربرد زیادی دارد. در اکثر موارد، هنجارگریزی نحوی بنابر ضرورت وزنی و برای رعایت اصل قافیه و ردیف در شعر وی رخ نموده است. کاربرد هنجارگریزی نحوی در مثنوی¬های سنایی، بیش از هشتاد درصد بنابر ضرورت های وزنی و قافیه ای است. هنجارگریزیِ زمانی در شعر شاعران کلاسیک نمود چندانی نداشته است؛ زیرا بسیاری از واژگانی که امروزه به¬عنوان واژه های باستانگرایانه کاربرد دارند، در آن زمان جزو زبان رایج بوده¬اند. سنایی در زمینه هنجارگریزی واژگانی دست به نوآوری هایی زده¬است. در حوزه دستوری، واژه¬هایی که از ترکیب اسم + بن مضارع ساخته شده اند، بسامد بالایی داشتند و از لحاظ ترکیب نیز، کلمات مرکّب دوگانه، یعنی ترکیباتی که هم می¬توان آن¬ها را مقلوب گرفت هم مستقیم. بیشترین واژه¬آفرینی در مثنوی حدیقه صورت گرفته با 60 مورد و در مثنوی های سنایی¬آباد و طریق¬التحقیق هیچ¬گونه واژه¬آفرینی ای صورت نگرفته¬است.